नेपाल एक कृषि प्रधान देश हो। कुल जनसंख्याको करिब ६...

नेपालको कृषि क्षेत्रको वर्तमान अवस्था

नेपालको कृषि क्षेत्र परम्परागत, श्रमप्रधान र मौसमी बनोटमा आधारित छ। अझै पनि ६० प्रतिशतभन्दा बढी किसान परम्परागत बाली प्रणालीमा निर्भर छन्, र आधुनिक प्रविधिको प्रयोग न्यून छ।

मुख्य तथ्यहरू:

• कृषि क्षेत्रको योगदान: हाल नेपालको कुल गार्हस्थ उत्पादन (GDP) मा कृषि क्षेत्रको योगदान करिब २५% जति मात्र रहेको छ।
• आयातमा निर्भरता: तरकारी, फलफूल, खाद्यान्न, दाल, तेल जस्ता वस्तुमा ठूलो मात्रामा आयात भइरहेको छ।
• सिंचाइ र प्रविधिको अवस्था: जम्मा करिब ३०% खेतीयोग्य जमिनमा मात्रै वर्षभरि सिंचाइ सुविधा उपलब्ध छ।
  

कृषिमा आधारित समृद्धिको सम्भावना

नेपालको कृषि क्षेत्रलाई व्यवस्थित र आधुनिकीकरण गर्न सकेमा यसैबाट आर्थिक समृद्धिको ढोका खुल्न सक्छ। सम्भावनाहरू निम्न प्रकार छन्:

१. उत्पादनशीलता बढाउने सम्भावना

मौसमी र भौगोलिक विविधताले नेपालमा विभिन्न प्रकारका बाली, फलफूल, तरकारी, औषधिजन्य बोटबिरुवा उत्पादनको सम्भावना उच्च छ। आधुनिक प्रविधि, वैज्ञानिक बीउ, मल र व्यवस्थापन अपनाएमा उत्पादनमा २–३ गुणा वृद्धि गर्न सकिन्छ।

२. रोजगारी सिर्जना

नेपालमा वैदेशिक रोजगार जाने युवाहरूको मुख्य कारण भनेकै कृषि क्षेत्रको कम आय हो। यदि कृषि क्षेत्रलाई व्यावसायिक बनाइयो भने, देशमै लाखौं युवालाई रोजगार दिन सकिन्छ।

३. आयात प्रतिस्थापन

नेपालले हरेक वर्ष अरबौं रुपैयाँ बराबरको खाद्यान्न, फलफूल, चिनी, तेल लगायत वस्तु आयात गर्छ। यदि स्वदेशमा ती वस्तुको उत्पादन बढाइयो भने आयातमा कटौती गर्न सकिन्छ।

४. निर्यातको सम्भावना

कागती, अलैँची, अदुवा, अम्बा, किवी, कफी, चिया, जडीबुटी, बाख्राको मासु आदि बस्तुहरू अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा धेरै माग भएका छन्। यिनको गुणस्तरीय उत्पादन र ब्रान्डिङ गरेर निर्यात बढाउन सकिन्छ।

५. कृषिमा आधारित उद्योगको विकास

कृषिको विकाससँगै प्रशोधन उद्योग (प्रोसेसिङ), प्याकेजिङ, स्टोरेज, ट्रान्सपोर्टेशन, मार्केटिङ आदिको विकास हुन्छ। यसले ग्रामीण क्षेत्रमै उद्योग खोल्न सक्ने सम्भावना बढाउँछ।

कृषि विकासमा रहेका प्रमुख चुनौतीहरू

कृषिमा आधारित समृद्धिको सपना देख्दा वास्तविक चुनौतीहरूलाई नजरअन्दाज गर्नु हुँदैन। यस्ता चुनौतीहरू छन्:

१. भूमि खण्डीकरण र जोत्न नपाइने जमिन

बढ्दो जनसंख्याका कारण भूमिको आकार सानो हुँदै गएको छ। यसले व्यवसायिक कृषि सम्भव हुन नदिएको छ।

२. प्रविधिको कमी

अझै पनि अधिकांश किसान गोरु जोतेर खेती गर्छन्। मेशिन, आधुनिक उपकरण, ड्रिप इरिगेशन, ग्रीनहाउस प्रविधि गाउँ-गाउँसम्म पुगेको छैन।

३. बीउ र मलको अभाव

गुणस्तरीय बीउ, मल, विषादी समयमा नपाइनु सामान्य समस्या हो। कतिपय किसान नक्कली मल वा बीउ प्रयोग गरेर घाटा बेहोरिरहेका छन्।

४. बजार व्यवस्थापनको कमजोरी

कृषकहरूले उत्पादन गरे पनि बजारको अभावले उचित मूल्य पाउँदैनन्। एकातर्फ उपभोक्ता महँगोमा किन्छन् भने अर्कोतर्फ किसान घाटा खान बाध्य छन्।

५. नीतिगत अस्थिरता

कृषि नीति, कार्यक्रम र अनुदान प्रणालीमा पारदर्शिता र दीर्घकालीन दृष्टिकोणको अभाव देखिन्छ।

समाधानका उपायहरू

कृषिमा आधारित अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन निम्न उपायहरू आवश्यक छन्:

१. कृषिलाई प्राथमिकता दिनु

नीति निर्माणमा कृषिलाई पहिलो प्राथमिकता दिनुपर्छ। कृषि क्षेत्रमा लगानी, अनुदान, बीमा, ऋण सुविधा, बजेटको हिस्सा बढाउनुपर्छ।

२. उत्पादनसँग जोडिएको उद्योग विकास

कृषि उत्पादनपछि त्यसको प्रशोधन र बिक्रीका लागि उद्योग स्थापना गर्नुपर्छ। 'कृषि–उद्योग–बजार' लाई एउटै शृंखलामा जोड्न सकिन्छ।

३. डिजिटल कृषि प्रवर्द्धन

मोबाइल एप्स, सिँचाइ प्रविधि, अनलाइन बजार प्रणाली, किसान डेटाबेस, कृषिसम्बन्धी सूचना प्रवाहमा प्रविधिको प्रयोग गर्नु आवश्यक छ।

४. कृषकको क्षमता अभिवृद्धि

कृषकलाई तालिम, प्रविधि, बजार–सूचना, वित्तीय साक्षरता दिई दक्ष बनाउनु आवश्यक छ।

५. कृषिमा युवाको आकर्षण

'एक कृषि, एक उद्यमी' कार्यक्रम, सहुलियत ऋण, स्टार्टअप ग्रान्ट आदिका माध्यमबाट युवा कृषिमा आकर्षित गरिनुपर्छ।

केही सफल उदाहरणहरू

• बाँकेको तरकारी क्लस्टर: बाँके जिल्लाका किसानहरूले एकीकृत तरकारी उत्पादन गरेर वर्षभर आय आर्जन गरेका छन्।
• इलामको चिया र अलैँची: अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा निर्यात भइरहेको छ, जसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाएको छ।
• चितवनको दुग्ध उत्पादन: सहकारी प्रणालीबाट व्यवस्थित ढंगले दुग्ध उत्पादन र वितरण भइरहेको छ।

यी सफलताहरूबाट सिकेर अन्य जिल्लामा पनि कृषि क्रान्ति सम्भव छ।

नेपालको आर्थिक समृद्धिको मार्ग कृषि क्षेत्रबाट नै सम्भव छ, यदि हामीले त्यसलाई प्राथमिकता दिँदै व्यवस्थित, व्यावसायिक र प्रविधियुक्त बनाउन सक्यौं भने। कृषिमा आधारित अर्थतन्त्रले मात्र रोजगारी सिर्जना, आयात प्रतिस्थापन, ग्रामीण समृद्धि, निर्यात वृद्धि र समग्र आर्थिक विकास सम्भव बनाउँछ। सरकार, निजी क्षेत्र, सहकारी र कृषकबीच सहकार्य हुँदै, युवा पुस्तालाई कृषि उद्यममा जोडेर मात्र दीगो समृद्धि हासिल गर्न सकिन्छ।